حمله گروه طالبان به مرزهای شمالی و غربی افغانستان و همچنین تصرف گذرگاه استراتژیک و بین‌المللی اسلام‌قلعه بار دیگر نگاه‌ها را متوجه اهمیت گذرگاه‌های مرزی و شبکه ریلی این کشور کرده است.

افغانستان با ۶۵۲ هزار و ۲۳۰ کیلومترمربع مساحت، از سمت غرب با ایران، در شرق و جنوب با پاکستان و در شمال با ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان همسایه است. همچنین باریکه‌ای از منطقه واخان ولایت بدخشان افغانستان در شمال شرق و به موازات پاکستان تا منطقه خودمختار سین‌کیانگ چین امتداد دارد و کشوری کاملا محصور در خشکی به شمار می‌رود.

رخدادهایی مانند حمله اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده آمریکا، درگیری‌های داخلی، آشفتگی‌های سیاسی، خشونت‌ها، ناامنی‌ها و بی‌ثباتی چندین دهه باعث شده تا زیرساخت‌های بازرگانی و صنعتی در افغانستان توسعه نیابد و در مقابله با همسایگان دسترسی کمتری به بازارهای بزرگ دنیا داشته باشد.

با این وجود، براساس پیش‌بینی سازمان ملل متحد جمعیت افغانستان، در سال ۲۰۵۰ به ۶۴٫۶۸ میلیون نفر خواهد رسید که با توجه به اوضاع وخیم امنیتی و اقتصادی این کشور، رشدی غیرمعمول به نظر می‌رسد. به‌دلیل‌ عدم ارتباط مستقیم افغانستان با بنادر بزرگ دنیا، تبادلات تجاری این کشور از طریق حمل و نقل زمینی و هوایی انجام می‌شود که خود مشکلات و محدودیت‌های خاصی دارد.

-گذرگاه‌های مرزی افغانستان با پاکستان

افغانستان حدود ۲۴۰۰ کیلومتر مرز زمینی مشترک با پاکستان دارد که بیشتر آن در مناطق کوهستانی قرار دارد. در طول این مرز سه گذرگاه «اسپین بولدک»، «تورخم» و «غلام خان» (در ولایت خوست واقع در جنوب شرق افغانستان که در فوریه ۲۰۲۱ افتتاح شد) وجود دارد.

۱- گذرگاه «تورخم» واقع در ولایت مرزی ننگرهار اصلی‌ترین، پرکاربردترین و پرترددترین مسیرها بین پاکستان و افغانستان است. این گذرگاه در انتهای بزرگراه ملی پاکستان «N-5» واقع شده و انواع کالاها را از بندر کراچی در ایالت سند به پیشاور مرکز ایالت خیبر پختونخوا و گردنه معروف خیبر و سپس به شهر مرزی تورخم می‌رساند.

تورخم همواره مسیری مهم تجاری بین آسیای جنوبی و مرکزی و یک مکان نظامی استراتژیک بوده است. میزان تبادل تجاری سالانه پاکستان و افغانستان تا سال ۲۰۱۲ از طریق تورخم به ۲٫۵ میلیارد دلار می‌رسید، اما از سال ۲۰۱۵ کاهش یافته و حجم سالانه این تجارت تنها ۴۰۰ میلیون دلار بوده است.

۲- گذرگاه «اسپین بولدک» نیز در شهرستانی به همین نام در ولایت قندهار افغانستان و در پاکستان واقع شده است. این گذرگاه حدود ۱۰ کیلومتر با شهر چمن ایالت بلوچستان به مرکزیت کویته پاکستان فاصله دارد و یکی از بزرگترین معابر بین‌المللی بین دو کشور است. روزانه بیش از هفتاد هزار کارگر و کواسب از این گذرگاه عبور و مرور کرده و عصرها به خانه بازمی‌گردند.

بریتانیا در سال ۱۸۹۱ شبکه ریلی هند را از این طریق به چمن گسترش داده و در حدود سال ۱۹۱۰ برنامه‌ای برای ادامه این خط تا قندهار و سایر شهرهای افغانستان در نظر گرفت اما این موارد عملی نشد، در حال حاضر دروازه دوستی آجری و دو طاقی با سه طبقه بلندی در سال ۲۰۰۳ در این گذرگاه احداث شده و مسیر اصلی حمل و نقل از پاکستان به جنوب افغانستان به شمار ‌ می‌رود.

اسپین بولدک یکی از شهرهایی بود که طالبان تا پایان به مقاومت ادامه دادند. آمریکا در ژانویه ۲۰۱۰ اعلام کرد پایگاهی در منطقه اسپین بولدک برای نظارت بر گذرگاه، پلیس مرزی و ارتش ملی افغانستان ایجاد خواهد شد. نیروهای بین‌المللی «آیساف» و نظامیان آمریکایی از این گذرگاه مرزی برای رفتن به بندر کراچی استفاده می‌کردند و روزانه تقریبا ۶۰ تا ۱۰۰ کامیون از چمن عبور می‌کرد.

۳- گذرگاه غلام خان بین منطقه وزیرستان شمالی پاکستان و ولایت خوست افغانستان نیز از پایانه‌های مرزی مهمی است. این گذرگاه در مقایسه با سایر راه‌هاى ترانزیتى حدود ۴۵۰ کیلومتر به بندر کراچى پاکستان نزدیک‌تر است. فعالیت رسمی این گذرگاه در فوریه ۲۰۲۱ آغاز شد و کالاهای بازرگانی از طریق آن به ولایات خوست، پکتیا، لوگر، پکتیکا، غزنى و سایر ولایت‌های افغانستان وارد می‌شود. گذرگاه غلام خان موجب تقویت همکاری بازرگانی افغانستان با آسیای میانه و رونق اقتصادی خواهد شد.

-گذرگاه‌های مرزی افغانستان با ایران

افغانستان و ایران ۹۴۵ کیلومتر مرز مشترک با هم دارند که از دهانه ذوالفقار به‌عنوان نقطه مشترک مرزی این دو کشور و همچنین ترکمنستان آغاز می‌شود و تا ملک‌سياه کوه نقطه تلاقی مرز مشترک افغانستان-پاکستان- ایران امتداد می‌یابد. پایانه‌های اسلام‌قلعه-دوغارون میان هرات و خراسان رضوی، ابونصر فراهی-یزدان یا ماهی‌رود میان فراه و خراسان جنوبی، زرنج-میلَک میان نیمروز و سیستان و بلوچستان از مهم‌ترین معابر مرزی ایران و افغانستان هستند.

۱- پایانه اسلام‌قلعه افغانستان در شهرستان کوهسان و ۱۲۰ کیلومتری غرب هرات و آن سوی گذرگاه دوغارون در ۱۸ کیلومتری مرکز شهرستان تایباد استان خراسان رضوی ایران واقع شده است و مهمترین مسیر ارتباط زمینی میان دو کشور به شمار می‌رود. ترانزیت سالانه میلیاردها دلار کالاهای ایران، ترکیه و اروپا و کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به افغانستان و بالعکس نیز تنها از طریق این گذرگاه صورت می‌گیرد.

گذرگاه رسمی دوغارون-اسلام‌قلعه همچنین نقش مهمی بین افغانستان و سایر کشورهایی که بخشی از شبکه بزرگراه آسیایی از توکیو، ژاپن به غرب استانبول و سپس بندر لیسبون پرتغال هستند، ایفا می‌کند. آتش‌سوزی مهیب و انفجار تانکرهای گاز در گمرک اسلام‌قلعه در فوریه امسال تا مدتی فعالیت این گذرگاه متوقف کرد.

۲- گذرگاه مرزی ابونصر فراهی در ولایت فراه در مسیر بزرگراه‌های آسیایی واقع شده است و سهم به‌سزایی در واردات و صادرات میان ایران و افغانستان دارد. درآمد سالانه افغانستان از طریق این پایانه از ۵۰ میلیون دلار فراتر می‌رود و بیش از سه هزار تن در این بازارچه مرزی شاغل هستند.

۳- گذرگاه زرنج-میلَک نزدیک‌ترین پایانه‌‌‌ مرزی افغانستان به بندر چابهار ایران که به ‌دلیل موقعیت استراتژیک آن برای کشورهای افغانستان، هند و آسیای مرکزی در لیست تحریم‌های آمریکا قرار نگرفته است، حدود ۷۷۰ کیلومتر با دریا فاصله دارد. ورود کمک‌های انسانی، به‌ویژه گندم از هند به بندر چابهار وارد می‌شود و سپس از طریق گذرگاه زرنج-میلَک به افغانستان می‌رسد.

گذرگاه‌های مذکور محلی برای قاچاق انسان به ایران و سپس اروپا و همچنین کالاهای ایرانی که توسط آمریکا تحریم شده‌اند به شمار می‌روند. براساس گزارش سازمان ملل در سال جاری روزانه حدود پانزده هزار نفر از گذرگاه مرزی اسلام‌قلعه عبور ‌‌کرده‌اند. پارسال حدود ۹۰۰ هزار مهاجر افغان بصورت غیرقانونی از گذرگاه مرزی اسلام‌قلعه گذشتند.

-گذرگاه‌ مرزی افغانستان با ازبکستان، تاجیکستان و ترکمنستان

گذرگاه‌ه‌ها و بنادر رودخانه‌ای ازبکستان، ترکمنستان و تاجیکستان با افغانستان از مرزهای قدیمی اتحاد جماهیر شوروی به ارث رسیده است که عمدتا در جریان رقابت‌های انگلیس و روسیه در قرن ۱۹ معروف به بازی بزرگ در آسیای میانه شکل گرفت و دو قدرت بالاخره توافق کردند که افغانستان را به عنوان یک کشور مستقل به رسمیت بشناسند.

۱- گذرگاه مرزی و بندری «حیرتان» در ولایت بلخ شمال افغانستان در امتداد رود آمو قرار دارد و از طریق پل «دوستی» (احداث ۱۹۸۹) به شهر ترمز ازبکستان متصل می‌شود. این گذرگاه مرزی محور اصلی تجارت و صادرات و واردات در شمال افغانستان است. شهر مرزی حیرتان و گمرک آن برای افغانستان اهمیت استراتژیک دارد و به همین دلیل توسط و پلیس مرزی این کشور و نیروهای ناتو محافظت می‌شود. حیرتان همچنین یکی از سه گذرگاه ریلی افغانستان است. احداث راه‌آهن ۷۵ کیلومتری آن با کمک بانک توسعه آسیا در ژانویه ۲۰۱۰ آغاز شد تا کشورهای ازبکستان، تاجیکستان و افغانستان بدون نیاز به عبور از ترکمنستان به خلیج فارس و دریای عمان راه یابند.

۲- گذرگاه‌ شیرخان بندر در ساحل روخانه «پنج» در غرب شهرستان امام‌صاحب و ۶۰ کیلومتری مرکز ولایت قندوز واقع شده و از اهمیت استراتژیک و اقتصادی زیادی برخوردار است. اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۵۸ یک انبار نفت در شیرخان بنا و سپس ساخت بندر باری رودخانه را شروع کرد. پل دوستی۷۰۰ متری افغانستان و تاجیکستان که در سال ۲۰۰۷ توسط آمریکا و برای تقویت روابط تجاری با آسیای احداث شد اهمیت شیرخان بندر دوچندان کرد. این گذرگاه مرزی اصلی‌ترین مسیر ترانزیتی بین افغانستان، پاکستان، تاجیکستان و قرقیزستان محسوب می‌شود و قرار است خط آهنی نیز به همین منظور احداث شود.

۳- بندر «آی خانم» در مرز افغانستان- تاجیکستان واقع شده و دارای اهمیت استراتژیک و اقتصادی است. دولت افغانستان سالانه حدود دو میلیون افغانی از طریق این بندر درآمد دارد. این مرز در عین حال یکی از بزرگترین مسیرهای قاچاق مواد مخدر از افغانستان به روسیه و اروپا به شمار می‌رود.

افغانستان و تاجیکستان در دهه ۱۹۹۰ درگیر جنگ‌های داخلی و ناامنی شدند که نتیجه آن بی‌ثباتی در مرزهای دو کشور بود. با پایان جنگ داخلی تاجیکستان و سقوط طالبان در سال ۲۰۰۱ وضعیت تا حدودی بهبود یافت، اما توان پلیس‌های مرزی دو کشور برای حفظ امنیت این مرز طولانی و ناهموار کافی نیست. به همین دلیل شاهد مداخله چین و روسیه به بهانه مبارزه با قاچاق مواد مخدر و انسان و تامین امنیت این منطقه هستیم.

۴- گذرگاه «تورغندی»، در مرز افغانستان- ترکمنستان و ۱۰۵ کیلومتری هرات واقع شده است. روزانه ۱۰ الی ۱۵ کامیون حامل کالاهای این کشور با عبور از این گذرگاه وارد افغانستان می‌شود. تورغندی و همچنین گذرگاه آقینه دو پایانه‌ استراتژیک میان افغانستان و ترکمنستان به‌شمار می‌روند که توسط جاده و راه‌آهن سنج به سره اتاب متصل شده و نقطه آغاز «راه لاجورد» است.

۵- گذرگاه‌ «آقینه» نیز مسیری بسیار مهم برای افزایش تبادل تجاری افغانستان با آسیای میانه و دومین نقطه اتصال این کشور به مسیر ترانزیتی راه لاجورد است. محموله‌های صادراتی افغانستان از طریق این گذرگاه به خارج منتقل می‌شود و زمینه‌ را برای افزایش صادرات به کشورهای منطقه و اروپا فراهم می‌کند. همچنین از این گذرگاه روزانه دهها تاجر و شهروندان افغان و خارجی عبور و مرور می‌کنند.

-مرز افغانستان با چین

مرز ۷۶ کیلومتری بین افغانستان و چین به‌عنوان بخشی از بازی قدرتهای بزرگ و در پی توافق‌ انگلیسی‌ها و روس‌ها در سال ۱۸۹۵ ایجاد شد، هرچند چینی‌ها و افغان‌ها تا سال ۱۹۶۳ در این زمینه اختلاف داشتند. پادشاهی افغانستان و جمهوری خلق چین بالاخره در آن سال مرز مشترک بین دو کشور را تعیین کردند.

در حال حاضر، گردنه مرزی میان دو کشور مسیر قاچاق تریاک از افغانستان به چین است. افغانستان و آمریکا طی ۲۰ سال اخیر بارها از چین خواسته‌اند برای مقابله با اقدامات طالبان کریدور واخان را بازگشایی کند. چین اما به دلیل ناآرامی‌های استان غربی سین‌کیانگ، این درخواست را نپذیرفته است. طرح افتتاح گذرگاه «تیغرمانسو» به‌عنوان یک بندر اقتصادی نیز از سوی دولت منطقه‌ای کاشغر پیشنهاد شده، اما هنوز مورد موافقت قرار نگرفته است.

حدود نیم قرن جنگ و بی‌ثباتی در افغانستان به زیرساخت‌های ترانزیتی این کشور آسیب زیادی زده، از نقش و فعالیت آنها کاسته و فعالیت اقتصادی صدها هزار نفر را تحت تاثیر قرار داده است. با این وجود، بعید به نظر می‌رسد که قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی اهمیت استراتژیک و جغرافیای محصور در خشکی افغانستان را نادیده بگیرند و ناچار خواهند شد در راستای تامین امنیت بین‌المللی تقویت و احیای پایانه‌های مرزی این کشور را در دستورکار مشترک خود قرار دهند.