عابر شایگان
آنچه که باید در مورد تذکره‌ی الکترونیک بدانید!
قرار است شهروندان افغانستان برای نخستین‌بار صاحب مدرک هویتی مدرن شوند. هنوز هم در این کشور از شناس‌نامه‌های سنتی که امنیت و اعتبار آن ناچیز است، استفاده می‌شود. اما به‌تازگی مسوولان اداره‌ی ثبت احوال نفوس اعلام کرده که برای توزیع شناس‌نامه‌ی الکترونیکی آمادگی کامل دارند. قرار است در هفته‌ی آینده‌، با برگزاری مراسمی در ارگ ریاست‌جمهوری، روند توزیع آزمایشی شناس‌نامه‌های الکترونیکی آغاز شود. رییس‌جمهور، معاون دوم‌اش و رییس اجراییه‌ی حکومت وحدت ملی، نخستین افرادی خواهند بود که شناس‌نامه‌ی الکترونیکی دریافت خواهند کرد. به گفته‌ی رییس مطبوعات و روابط عمومی اداره‌ی ثبت احوال نفوس، در روند آزمایشی که بازه‌ی زمانی آن شش ماه در نظر گرفته شده، در نخست به پنج‌صدهزار کارمند دولتی، شناس‌نامه توزیع می‌شود.
نگاهی به پیشینه‌ی پرتنش شناس‌نامه‌ی الکترونیکی
شناس‌نامه‌ی الکترونیکی قرار بود چهار سال پیش توزیع شود، زمانی‌که هنوز حامد کرزی، بر مستند ریاست‌جمهوری افغانستان تکیه زده بود. او با امضا نکردن قانون ثبت احوال نفوس که در ۱۱جدی ۹۲ به تصویب مجلس نمایندگان رسید، شانس داشتن شناس‌نامه‌ی الکترونیکی را از شهروندان افغانستان گرفت. البته پیش از این نیز، اعضای مجلس نمایندگان بر سر این‌که چه چیزی در شناس‌نامه‌ی الکترونیک درج شود، به دو قطب موافق و مخالف صف‌آرایی کرده بودند. جدال اصلی، روی واژه‌ی «افغان» بود. موافقان این واژه را ملیت تمام شهروندان افغانستان می‌خواندند و خواهان درج آن در شناس‌نامه بودند. اما مخالفان، واژه‌ی «افغان» را نام گروه قومی پشتون می‌دانستند، علاوه بر نپذیرفتن آن به‌عنوان هویت ملی، خواهان درج اسم تمام گروه‌های قومی بودند.
پس از این مجلس نمایندگان دو سال را در کشمکش گذراند. سرانجام مجلس نمایندگان قانون ثبت احوال نفوس را تصویب کرد. آن‌هم طوری که در شناس‌نامه‌های الکترونیک، نه ملیت و نه هم نام قومیت درج شود.
در سال ۲۰۱۴ زمانی‌که اشرف غنی، زمامدار کشور شد، این قانون را امضا کرد. اما گروه‌های سیاسی و اجتماعی دست به اعتراض‌های گسترده زدند که به‌سبب آن کار توزیع شناس‌نامه‌های الکترونیک به تعویق افتاد.
به‌دنبال این اعتراض‌ها، کمیته‌ی قوانین کابینه، ماده‌ی ششم این قانون را تعدیل کرد. پس از تعدیل این ماده، درج ملیت، قومیت و دین در صفحه‌ی نخست شناس‌نامه‌های الکترونیکی الزامی شد.
پس از آن، قانون تعدیل‌شده‌ی ثبت احوال نفوس برای تصویب به مجلس نمایندگان فرستاده شد که این مجلس، با رد این قانون، تصویب کرد که درج ملیت و قومیت شهروندان در صفحه‌ی نخست شناس‌نامه الزامی نیست.
روز دوشنبه (۲۷ قوس) کمیته‌ی مشترک دو مجلس شورای ملی که متشکل از ۱۶ نماینده بود، به توافق رسید که باید ملیت و قومیت شهروندان در شناس‌نامه‌های الکترونیک درج شود.
حالا با تایید این قانون، موانع قانونی توزیع شناس‌نامه‌ی الکترونیک برداشته شده است. اما هنوز هم تردیدهایی باقی مانده است.
شماری از اعضای مجلس نمایندگان به بی‌بی‌سی گفته‌اند به‌دلیل این‌که از جانب این مجلس تنها ۳ نفر در کمیته‌ی مشترک حاضر بوده‌اند، تصمیم این کمیته رسمیت ندارد. حالا اگر مجلس نمایندگان با تصمیم کمیته‌ی مشترک موافقت نکند، می‌تواند با دو-ثلث کل اعضا این فرمان را رد کند، اما هنوز مشخص نیست که بازهم کمکش‌ها بالا خواهد گرفت یا نه.
در فرمان تقنینی رییس‌جمهور که آن را کمیته‌ی مشترک شورای ملی تایید کرده، واژه‌ی «افغان» به‌عنوان ملیت همراه با قومیت شهروندان در صفحه‌ی نخست شناس‌نامه درج می‌شود.
روند توزیع آزمایشی
رویینا شهابی، رییس مطبوعات و روابط عمومی اداره‌ی ثبت احوال نفوس می‌گوید که سقف نهایی زمان توزیع شناس‌نامه‌ی الکترونیکی دو هفته در نظر گرفته شده است، آن‌هم به‌دلیل هماهنگی با وزارت مخابرات و ارگ ریاست‌جمهوری برای برگزاری مراسم عمومی افتتاح این روند و نه مشکل فنی.
به‌گفته‌ی او پس از برگزاری این مراسم، روند توزیع آزمایشی شناس‌نامه‌های الکترونیک که بازه‌ی زمانی آن شش ماه تعیین شده، آغاز خواهد شد. روند توزیع آزمایشی تنها در کابل اجرا خواهد شد آن‌هم فقط در پنچ منطقه‌ی این شهر: یک مرکز در وزیر اکبرخان، دو مرکز در کارته چهار، یک مرکز در خیرخانه و یک مرکز دیگر هم در ارزان‌قیمت.
خانم شهابی می‌گوید که روند توزیع آزمایشی، در واقع نوعی خودارزیابی برای این اداره است: «در واقع مرحله‌ی آزمایشی، نوعی ظرفیت‌سنجی است که سیستم‌ها و منابع انسانی خود را ارزیابی کنیم».
به گفته‌ی او در مرحله‌ی نخست به ۵۰۰هزار کارمند دولتی شناس‌نامه توزیع خواهد شد که قبلا فورم معلوماتی را پر کرده‌اند. پس از آن با توجه به ظرفیت، اعلام می‌شود که این اداره در چه مدتی، چند ولایت را پوشش می‌دهد.
چه اطلاعاتی در شناس‌نامه‌ی الکترونیک درج می‌شود؟
بر اساس فورم دریافت شناس‌نامه‌ی الکترونیک که به دسترس روزنامه‌ی اطلاعات روز قرار گرفته، اطلاعات ذیل در این شناس‌نامه‌ها درج خواهد شد: نام، تخلص یا نام خانوادگی، نام مادر، سطح تحصیلات، ایمیل، شماره‌ی تماس، زبان مادری، زبان‌های داخلی و خارجی جدا از زبان مادری که متقاضی به آن تسلط دارد، حالت مدنی، گروه خون، نوع معلولیت، قوم، مذهب، دین، جنس، شغل، تابعیت دوم، محل رای دهی. امضای الکترونیکی. اثر انگشت و عکس چشم.
به‌گفته‌ی مسوولان اداره‌ی ثبت احوال نفوس ۳۵ نوع معلومات در این شناس‌نامه درج می‌شود که بیشتر آن در کارت حافظه‌ی این شناس‌نامه‌ها ثبت خواهد شد.

دین و قوم؛ دو گزینه‌ی مبهم
به گفته‌ی خانم شهابی در گزینه‌ی دین، تنها دین اسلام و دین هندوباوران و سیک درج می‌شود و نه بیشتر از آن. در ماده‌ی دوم قانون اساسی افغانستان آمده است که «دین دولت جمهوری اسلامی افغانستان، دین مقدس اسلام است. پیروان سایر ادیان در پیروی از دین و اجرای مراسم دینی‌شان در حدود احکام قانون آزاد می‌باشند». اصطلاح «سایر ادیان» هنوز تفسیر نشده و نامشخص باقی مانده که پیروان چه ادیانی حق انتخاب و درج آن را در شناس‌نامه‌های برقی خواهند داشت. وی می‌گوید که وزارت حج و اوقاف و وزارت عدلیه برای آن‌ها درج دین‌های جدا از اسلام و هندو را در نداده‌اند: «ما یک اداره‌ی اجرایی هستیم و مطابق با قانونی که برای ما فرستاده می‌شود، عمل می‌کنیم».
از سویی هم در قانون اساسی افغانستان تنها اسم ۱۴ قوم ذکر شده در حالی‌که شمار گروه‌های قومی در این کشور بیشتر از این‌هاست. در ماده‌ی چهارم قانون اساسی آمده است: «ملت افغانستان متشکل از اقوام پشتون، تاجیک، هزاره، ازبک، ترکمن، بلوچ، پشه‌ای، نورستانی، ایماق، عرب، قرغیز، قزلباش، گوجر، براهوی و سایر اقوام می‌باشد».
طبق فرمان رییس‌جمهور که در تاریخ چهارده‌ام سنبله‌ی امسال صادر شده، کمسیونی به ریاست وزیر عدلیه مامور بوده که «سایر اقوام» را که در قانون اساسی به‌طور مشخص نام برده نشده، شناسایی و تثبیت کند.
در گزارشی که این کمیسیون در تاریخ شانزدهم میزان به ریاست‌جمهوری ارایه کرده، دو فهرست اسامی اقوام، یکی از وزارت سرحدات و قبایل با درج ۴۷ قوم و دیگری با فهرست اسم ۳۵ قوم توسط ریاست اکادمی علوم افغانستان ارایه شده است. در هردوی این فهرست، اقوام ذکر شده در ماده‌ی چهارم قانون اساسی نیز شامل بوده‌اند.
هم‌چنان این کمیسیون در گزارش خود افزوده که به‌دلیل نبود یک معیار و محک مشخص و پژوهش‌های علمی در زمینه‌ی شناخت زبان‌ها و هویت‌های قومی، درج اسم «سایر اقوام» جدا از قوم‌های چهارده‌گانه‌ی ذکر شده در قانون اساسی، در شناس‌نامه‌های الکترونیکی خالی از مشکل نخواهد بود.
در فهرست پیشنهادی وزارت امور سرحدات و قبایل، در مورد درج اسم قوم‌ها، چهار دسته‌بندی صورت گرفته که شمار شاخه‌های قومی در آن به ۶۷ قوم می‌رسد. از جمله در دسته‌بندی اول آمده که اسم ۱۴ قوم که در قانون اساسی ذکر شده، بدون کم‌وکاست باید در شناس‌نامه‌های الکترونیکی درج شود.
در دسته‌ی دوم، اسم ده قوم آمده که با هیچ گروه قومی ذکر شده در قانون اساسی، ریشه ندارد و باید در شناس‌نامه‌ی الکترونیکی درج شود.
در دسته‌ی سوم، اسم ده شاخه‌ی قومی پامیریان آمده که در پامیر بدخشان زندگی می‌کنند و پیشنهاد شده که شاخه‌های قومی‌یی که خواهان درج اسم قوم‌شان به‌طور مستقل‌اند، باید در شناس‌نامه‌های الکترونیک ذکر شود.
در دسته‌ی چهارم، نام ۳۷ قوم ترک‌تبار فهرست شده که زیر چتر عمومی هویت ترک به‌شمار می‌روند اما این‌که اگر یکی از زیرشاخه‌های گروه قومی ترک‌تبار که خواهان درج هویت مستقل است، باید در شناس‌نامه الکترونیکی درج شود.
حالا چیزی که هنوز در این زمینه مشخص نشده، تصمیم ریاست‌جمهوری است.
خانم شهابی می‌گوید که تاهنوز ریاست‌جمهوری در مورد این گزارش تصمیم‌اش را اعلام نکرده و تا مشخص نشدن آن، تنها اسم چهارده گانه‌ی اقوامی که در قانون اساسی مشخص شده در شناس‌نامه‌های الکترونیکی درج می‌شود.
مراحل دریافت شناس‌نامه‌ی الکترونیکی
یکی از پیش‌نیازهای اساسی گرفتن شناس‌نامه‌ی الکترونیکی، داشتن شناس‌نامه‌ی‌ کاغذی است. برای توزیع شناس‌نامه به شهروندان دو فورم انفرادی و خانوادگی تهیه شده است که متقاضی باید تمام معلومات شخصی و خانوادگی خود را در آن درج کند. گرفتن این شناس‌نامه در یک روز طی مراحل می‌شود و هزینه‌ی آن برای هر شهروند، صد افغانی است. خانم شهابی روند طی‌مراحل آن را چنین توضیح می‌دهد: «وقتی شهروندان فورم انفرادی و خانوادگی را از مراکز توزیع دریافت کردند و پس از درج مشخصات دوباره تحویل این مرکز مربوط کردند با آن‌ها تماس گرفته می‌شود که چه زمانی برای طی‌مراحل شناس‌نامه‌شان مراجعه کنند. روزی که فرد همراه با خانواده‌اش برای انگشت‌نگاری به مرکز توزیع می‌رود باید در بدل گرفتن هر شناس‌نامه صد افغانی در غرفه‌ی مخصوص آن پرداخت کند. دو نوع فورم داریم. فورم انفرادی و خانوادگی که توسط کارمندان به شهروندان توزیع می‌شود. یا در پشت در خانه‌های مردم و یا هم مردم در مراکز مشخص شده، آن را دریافت می‌کنند. این فرم‌ها با کتاب اساس (کنده) مطابقت داده می‌شود. این کتاب‌ها دیجیتالی می‌شود. فعلا ۱۱هزار از ۲۰ هزار کتاب اساس دیجیتالی شده است. قرار است تا دو سه ماه دیگر کار آن تمام شود. با انجام این کار جلوی تخلفات هم گرفته می‌شود».
او هم‌چنان می‌افزاید که بودجه‌ی توزیع شناس‌نامه‌ی الکترونیک را حکومت وحدت ملی پرداخت می‌کند: «از لحاظ بودجه مشکلی نداریم».
تکلیف کارمندانی که با سیستم الکترونیک آشنایی ندارند؟
این‌که شمار کارمندان کهنه‌کاری که از زمان‌های دور در اداره‌ی ثبت احوال نفوس کار کرده‌اند، چه اندازه است، مشخص نیست. بیشتر این کارمندان که در بخش توزیع شناس‌نامه‌ی سنتی کار کرده، با تکنالوژی و سیستم الکترونیکی آشنایی ندارند. سخن‌گوی این اداره می‌گوید کارمندانی که از قبل در این اداره کار می‌کرده‌اند، به کار‌شان ادامه می‌دهند و در بخش‌های دیگری این اداره توظیف خواهند شد. اداره‌ی ثبت احوال نفوس امسال ۵۰۰ کارمند نو استخدام کرده که به‌گفته‌ی خانم شهابی این کارمندان دو دوره‌ی آموزشی را گذرانده‌اند.
او افزود کارمندانی که دو سال پیش استخدام شده بودند، بیشترشان به‌دلیل بلاتکلیفی دنبال کارهای دیگری رفته و برخی آن‌ها که مانده‌اند، نیاز به استخدام مجدد ندارند.
خانم شهابی افزود که برای مهاجران هم از طریق سیستم آنلاین در سفارتخانه‌ها شناس‌نامه توزیع می‌شود. پیش‌تر همایون محتاط، رییس اداره‌ی ثبت احوال نفوس گفته بود در صورتی‌که طالبان درخواست گرفتن شناس‌نامه کنند، برای‌شان توزیع خواهد شد. حالا رییس مطبوعات و روابط عمومی این اداره با تایید این گفته‌ها، می‌گوید: «هر کسی شهروند افغانستان باشد، می‌تواند شناس‌نامه بگیرد به‌شمول طالبان. ما به بحث‌های سیاسی کاری نداریم، اداره‌ی ما در مسند خوب و بد کردن نیست».
زمان توزیع عمومی شناس‌نامه‌های الکترونیکی در سراسر افغانستان هنوز معلوم نیست و در مرحله‌ی دوم مشخص خواهد شد.