«بصیراحمد حسین زاده» خبرنگار و نویسنده افغانستانی یادداشتی را به مناسبت ۱۳ فوریه روز جهانی رادیو نوشت.

در این یادداشت آمده است: ۹۲ سال پیش، در زمان امان الله خان، رادیو کابل به پخش برنامه آغاز کرد، اما بر اثر حوادث داخلی بعد از مدتی از فعالیت باز ماند و در حمل سال ۱۳۲۰ فعالیت خود را دوباره از سر گرفت که تا کنون نیز ادامه دارد.

در سال ۱۳۰۴ شمسی شخصی به نام مهندس عطاالله به امر امان الله خان به آلمان فرستاده شد تا آموزش‌های لازم را برای راه‌اندازی و نصب رادیو فرا بگیرد.

این شخص یکسال را در آلمان سپری کرد و بعد از فرا گرفتن آموزش‌های لازم به همراه چند متخصص آلمانی و دو دستگاه فرستنده رادیو، به کابل بازگشت.

بعد از چند ماه فعالیت کارشناسی توسط متخصصین آلمانی و افغانستانی کار نصب دستگاه فرستنده به پایان رسید و صدای رادیو کابل از ساختمان کوچک «کوتی لندنی» توسط یک فرستنده کوچک ۲۰۰ وات روی موج ۳۶۰ متر به گوش شهروندان کابل رسید.

اولین ساختمان رادیو

«کوتی لندنی» که اولین بار صدای رادیو از آن پخش شد، ساختمان باشکوهی بود که به شیوه انگلیسی بنا شده بود و در منتهی الیه شهر قدیم، به سوی غرب در کنار دریای کابل، متصل به پل هارتل احداث شده بود ولی در حال حاضر هیچ اثری از آن باقی نمانده است.

صدای رادیو کابل را در آن زمان، فقط شهروندان کابل می‌توانستند بشنوند و دیگر شهرهای افغانستان از شنیدن صدای آن محروم بودند.

عمر رادیو در این دوره خیلی طولانی نبود و بر اثر حوادث داخلی در سال ۱۳۰۷ از پخش برنامه باز ماند.

رادیو در باغ پل عمومی

در زمان سلطنت محمد ظاهر شاه، با تصویب مجلس عالی وزرا، یک دستگاه فرستنده رادیویی به قیمت یک میلیون و هفت هزار افغانی معادل ۳۲ هزار پوند استیرلینگ از آلمان خریداری شد و کار نصب آن در سال ۱۳۱۷ توسط متخصصان آلمانی در باغ پل عمومی کابل آغاز شد.

پخش دوباره برنامه‌های رادیو در افغانستان بعد از یک وقفه ۱۳ ساله در زمان صدارت شاه محمود خان در ماه حمل ۱۳۲۰ شمسی با مدیریت محمد محسن خان و با سخنرانی سردار محمد نعیم خان معاون صدارت و وزیر آموزش افغانستان آغاز شد.

برنامه‌های رادیو کابل در سال‌های اولیه تاسیس آن توسط یک فرستنده ۲۰ کیلووات روی موج متوسط ۶۶۰ متر از ساعت هفت بعد از ظهر آغاز و به مدت دو نیم ساعت ادامه داشت و صبح‌ها هم یک ساعت برنامه داشت که تمام برنامه‌های آن به صورت زنده پخش می‌شد.

اولین گویندگان رادیو

در برخی از نوشته‌ها آمده است که اولین گویندگان مرد و زن زبان فارسی رادیو کابل «گویا اعتمادی» و «رقیه ابوبکر»(رقیه حبیب) و اولین گویندگان پشتو «عبدالجبار» و «مستوره» بودند که صدای آنها از رادیو کابل شنیده شد.

ولی آنگونه که مرحوم دکتر عبدالاحمد جاوید که در آن سال‌ها مدتی مسئول رادیو کابل بوده، گفته است قبل از رقیه ابوبکر صدای یک گوینده زن که از کشور ترکیه بود از رادیو پخش شده است:

«ما برای نخستین بار اطلاعیه‌ای را توسط یک زن که خودش ترک بود و شوهرش افغان، پخش کردیم، که حتی سواد خواندن و نوشتن فارسی را یاد نداشت. ما فارسی را به الفبای لاتین به ترکی می‌نوشتیم و او آن را می‌خواند. بعد اجازه دادند که آن را تبدیل کنیم به صدای یک زن افغان. بعد از آن نخستین بار «مسعوده جلال» که دختری خردسال بود، به عنوان یک دوشیزه کوچک اطلاعیه‌های رادیو را خواند.»

دکتر جاوید هم در ادامه این مطلب در کتاب «افغانستان در قرن بیستم»، تاکید کرده است که: اولین زنی که صدایش به صورت مطلق از رادیو پخش شد، رقیه ابوبکر یا رقیه حبیب بود که ما به خانه‌اش با دستگاه تیپ ریکادر(ضبط صوت) رفتیم و صدایش را ضبط کردیم. او درباره «زن و جامعه» یک سخنرانی کرد که ما آن را ثبت کردیم و از رادیو پخش شد.

اصول‌نامه رادیو

در ۲۵ جدی ۱۳۱۹ «اصولنامه رادیو» در ۲۷ ماده و چند تبصره توسط وزارت پست و تلگراف به زبان فارسی و پشتو تهیه و تنظیم شد و در اول دلو ۱۳۲۳ در چاپخانه عمومی کابل به تعداد ۳۰۰ نسخه به چاپ رسید.

در ماده ۱۰ این اصول‌نامه، به دارندگان رادیو که قبل از تنظیم این اصول‌نامه از خارج رادیو وارد کرده بودند به مدت یک‌ماه فرصت داده شد تا برای جواز(سند) رادیوی خود اقدام کنند و درغیر این صورت به دارندگان رادیو هشدار داده شده بود که اگر در بازرسی مامورین رادیو مشاهده شد صاحب آن به مجازات خواهد رسید.

در ماده ۱۱و ۱۲ این اصول‌نامه تاکید شده بود که هرکسی که رادیو دارد می‌تواند با پرداخت یک افغانی جواز رادیو دریافت کند و در زمان انتقال و فروش به شخص دیگری، موظف است مقامات مربوطه را در جریان بگذارد تا جواز به نام شخص جدید صادر شود.

در فصل سوم در ماده ۱۵ این اصول‌نامه، دارندگان رادیو چراغ دار که در منازل و اتومبیل‌های خود رادیو نصب کرده‌اند موظف شده بودند که ماهانه ۲ افغانی و در هتل‌ها و کافه‌ها ماهانه ۵ افغانی به دولت مالیات پرداخت نمایند و کسانی که در مراکز ولایات(استانها) رادیو کریستل(بی چراغ) داشتند باید ماهانه ۵۰ پول مالیات می‌پرداختند و طبق این قانون شهرستان‌ها از پرداخت مالیات معاف بودند.

فصل چهارم اصول‌نامه پیرامون تعمیرات رادیو است و در ماده ۲۲ آمده : اشخاصی که می‌خواهند رادیو را ترمیم نمایند موظف هستند اجازه نامه داشتن رادیو را از مالک مطالبه کنند و هرگاه بدون ملاحظه جواز نامه متذکره به ترمیم آن اقدام نمایند و به مدیریت فنی رادیو اطلاع ندادند، و در اثر بازرسی غفلت آنها کشف شد، به آنها جزای لازمه داده می‌شود.

در ماده ۲۴ این بخش تاکید شده بود که هیچ یک از اتباع خارجه بدون اجازه وزارت پست و تلگراف افغانستان نمی‌توانند به ترمیم رادیو اقدام نمایند.

برنامه‌های ادبی و هنری
بیشتر برنامه‌های رادیو در آن سال‌ها، علاوه بر اخبار، برنامه‌های ادبی و اجتماعی بود که مطالب آن را، رشید لطیفی، خلیل الله خلیلی، گلپاچا الفت، عبدالرحمن پژواک، علی احمد کهزاد که از مهم‌ترین نویسندگان رادیو بودند می‌نوشتند و مطالب زیر نظر صلاح الدین سلجوقی رئیس مستقل مطبوعات تنظیم می‌شد.

به تدریج برنامه ادبی و هنری رادیو بیشتر شد و در سال ۱۳۴۲ اداره «هنر و ادبیات رادیو» بو جود آمد و برنامه‌های ماندگاری توسط این بخش تهیه می‌شد که از پر شنونده‌ترین برنامه‌های رادیو بود.

«زمزمه‌های شب هنگام»، «مجله رادیوئی»،  «رادیو درام»، «از هر چمن سمنی»، «نمایش رادیوئی»، «معرفی چهره‌های جاودان ادبیات»، «دانه‌های قیمتی از فرهنگ عامیانه»، «دنیای ادب»، «در امتداد شب»، «داستان‌های دنباله‌دار»، «آینه آدینه» و «دنیای کتاب»، مهم‌ترین برنامه‌های ادبی و هنری بودند که از رادیو پخش می‌شد.

موسیقی در رادیو
علاوه بر برنامه‌های ادبی، پخش موسیقی نیز بخش مهمی از برنامه‌های رادیو بود که گروه‌های موسیقی به رادیو می‌آمدند و به صورت زنده به اجرای برنامه می‌پرداختند.

«کریم شوقیم اولین مردی بود که آواز او از رادیو کابل پخش شد و آنگونه که عبدالاحمد جاوید گفته است: اولین کسی که در رادیو آواز خواند و مورد پسند بسیار مردم واقع شد، کریم شوقی بود.

استاد غلام حسین، استاد قاسم افغان، استاد نتو و استاد قربانعلی نخستین هنرمندان موسیقی بودند که در سال‌های نخست تاسیس رادیو صدای آنها از رادیو پخش شد.

در آن زمان اکثریت مردم در منازل خود رادیو نداشتند و در هر میدان و چهارراه یک رادیو نصب بود که مردم دور آن جمع می‌شدند و به ساز و آواز و اخبار گوش می‌دادند.

ظاهر هویدا، یکی از هنرمندان موسیقی افغانستان از کسانی است که اولین جرقه عشق به موسیقی را از همین رادیوهای عمومی احساس کرده است: از روزهایی که رادیو نداشتیم و به خاطر شنیدن آهنگ‌ها، شبانه‌روزی بام می‌خوابیدم و آن هم به خاطر فاصله زیاد درست شنیده نمی‌شد و من که ناراحت بودم، ناراحت‌تر می‌شدم … یا روزهایی که به خاطر شنیدن یک پارچه موسیقی از طریق لودسپیکر عمودی جاده میوند، مانند درخت‌ها ایستاده می‌شدم که تحمل بیشتر از نیم ساعت سردی را نمی‌توانستم و غمگینانه به خانه در دهمزنگ بر می‌گشتم.

اولین ترانه با صدای زن

شندین صدای زن از رادیو در آن روزگار، برای مردم خیلی غیر منتظره بود و به گفته ظاهر طنین: در فضای تعصب آلود آن روز افغانستان، زمزمه آهنگی با صدای یک زن، کمتر از یک انقلاب نبود.

برای اولین بار در سال ۱۳۲۵ بود که آواز یک دختر شش ساله با عنوان «دوشیزه کوچک» از رادیو به گوش مردم رسید. نام اصلی او «فرشته» و از یک خانواده روشنفکر کابل بود که با کمک عبدالغفور برشنا که در آن زمان مسئول انتشارات رادیو بود دو آهنگ او در دستگاه ساده‌ای که در آن زمان برای ثبت آهنگ‌ها معمول بود ثبت شد و از رادیو پخش شد که مورد استقبال مردم قرار گرفت.

همکاری این دختر با رادیو زیاد ادامه پیدا نکرد و به علت موانع خانوادگی و اجتماعی موسیقی را کنار گذاشت و به تحصیلات خود در مدرسه ملالی ادامه داد.

«سامعه میرزاد» که با نام «شهلا» در رادیو کابل آواز می‌خواند، دومین دختری بود که صدایش از رادیو کابل شنیده شد. سامعه میرزاد خواهر صالحه فاروق اعتمادی بود که در آن دوران مدیر دبیرستان ملالی در کابل بود.

آنگونه که خود سامعه در خاطرات خود در کتاب «قصاریخ ملالی یا خاطرات اولین دبیرستان دختران افغانستان» آورده است، او علاقه زیادی به آواز خوانی داشته و روزها دور از چشم خانواده و مدیران مدرسه ملالی از مدرسه فرار می‌کرده و خود را به رادیو می‌رسانده است تا آواز بخواند: «هیچ وقت فراموشم نمی‌شود که هوا سرد بود و من نمی‌توانستم از راه دیوار بپرم(فرار کنم) دم در (مدرسه) با یکی از دوستانم رفتم و یک کمی منتوی آنوقت را برای قابچی (نگهبان) خریدم و دوستم او را به گپ گرفت و من پریدم طرف رادیو، یک خواندن فوق العاده مقبول را ثبت کردم که شعر آن از عبدالحق واله بود.

وقتی به خانه رفتم، پدرم گفت چرا این قدر دیر آمدی، گفتم با همصنفانم (هم کلاسی‌ها) تکیه خانه رفته بودم. به من گفت در آنجا گریه کردی؟ گفتم بلی! گفت فکرنکنی از رادیو رفتنت خبر ندارم.

باور کنید، ده دانه چوب بید را بر سرم شکست، مرا به حدی کتک زد که از الله گفتن ماندم. دوباره پرسید رادیو می‌روی؟

گفتم بلی! تا اینکه خودش ضعف کرد…

سامعه میرزاد، بعدها با کمک رقیه حبیب، علاوه بر آواز، گوینده رادیو شد و خبرهای صبح و عصر رادیو و بعضی دیگر از برنامه‌های ادبی و موزیکال را به همراه مهدی ظفریار اجرا می‌کرد.

بعد از سامعه، «آزاده»، «ناهید» و زنی نابینا به نام «عالمتاب» در رادیو آواز خوانی کردند و از این میان فقط آزاده سال‌های زیادی در رادیو آواز خوانی کرد.

در سال ۱۳۲۹ شمسی صدای دختری به نام «پروین» که نام اصلی او خدیجه بود از رادیو شنیده شد که با استقبال زیاد شنونده‌ها مواجه شد.

آنگونه که عبدالوهاب مددی در کتاب سرگذشت موسیقی افغانستان آورده است، در ماه حوت ۱۳۲۹ شمسی، استاد لطیفی، با یک دستگاه ثبت صدا به منزل پروین رفت و چند آهنگ از او را در منزلش ثبت کرد و چند روز بعد این آهنگ‌ها از رادیوی کابل پخش شد و مورد استقبال شنوندگان رادیو قرار گرفت.

استقبال از صدای پروین باعث شد تا پای او به رادیو کابل کشیده شود، و در نوروز سال ۱۳۳۰ ده سال بعد از تاسیس رادیو، برای اولین بار پروین در حالیکه چادری برقع بر سر داشت، وارد استودیوی موسیقی رادیو کابل شد و آهنگ «گلفروش» را که بعدها بسیار معروف شد و شعر آن از محمد ابراهیم خلیل و آهنگ آن از استاد غلام حسین خان بود در رادیو اجرا کرد و این آهنگ تا سال‌های زیادی از پر شنونده‌ترین آهنگ‌های رادیو کابل بود.

عبدالوهاب مددی، آواز خوان و کارشناس موسیقی افغانستان، بر این باور است که این آهنگ از جنبه‌های آهنگسازی، شعر و آواز تا زمان حاظر نیز از جمله بهترین آهنگهای است که در افغانستان ساخته شده است.

تا قبل از جنگ‌های داخلی، ۳۱۵ ترانه با صدای پروین در آرشیو موسیقی رادیو افغانستان موجود بود.

برنامه‌های برون مرزی

در سال ۱۳۳۴ شمسی، ساختمان جدید رادیو در جاده انصاری وزیر محمد اکبر خان به کمک مهندیسن آلمانی ساخته شد، و رادیو کابل از پل باغ عمومی به آنجا انتقال پیدا کرد و فعالیت‌های آن گسترش پیدا کرد.

در سال‌های اولیه تاسیس رادیو فقط مردم کابل می‌توانستند صدای آن را بشنوند و دیگر ولایات این کشور از شنیدین صدای رادیو کابل محروم بودند.

در سال ۱۳۴۲ شمسی با گشایش تاسیسات جدید و راه‌اندازی چند استودیو ثبت و پخش جدید بر کیفیت برنامه‌های رادیو افزوده شد و نام «رادیوکابل» به «رادیو افغانستان» تغییر یافت و روی موج متوسط تقویت شد و با نصب یک دستگاه موج کوتاه کشورهای همجوار هم می‌توانستند صدای رادیو افغانستان را بشنوند.

با نصب دستگاه موج کوتاه، پخش برنامه‌های رادیو افغانستان به زبان‌های خارجی نیز آغاز شد که به زبان‌های اردو، انگلیسی، عربی، فرانسوی؛ آلمانی و روسی نیز برنامه پخش می‌کرد.

برخی از گویندگان و کارمندان رادیو افغانستان در دهه چهل و پنجاه برای آموزش بیشتر، به کشورهای خارجی اعزام شدند تا تجربه‌های تازه ای کسب کنند.

در سال ۱۳۴۹ یک گروه از این کارمندان به انگلستان سفر کرده و از رادیو بی بی سی فارسی بازدید کردند.

همزمان با تاسیس رادیو، آژانس خبرگزاری باختر، که تنها خبرگزاری دولتی افغانستان بود در کابل تاسیس شد، و رادیو کابل اخبار خود را از طریق این خبر گزاری به وسیله، «تیلی تایپ» به دست می آورد.

«پشتون ژغ» نام مجله‌ای بود که از طرف مرکز رادیو هر ۱۵ روز یک بار منتشر می‌شد و فهرست و محتوای برنامه‌های رادیو و همچنین گفتگو با هنرمندان موسیقی و تئاتر که در رادیو فعالیت داشتند در این مجله به چاپ می‌رسید.

بعد از مدتی مجله پشتون ژغ متوقف شد و مجله «آواز» از طرف رادیو منتشر می‌شد.