جلال‌آباد – ذاکرالله ۹ ساله، یکی از صدها کودک افغان است که به‌خاطر زندانی‌بودن مادر‌ان‌شان در زندان به‌سر می‌برند. برای ذکرالله، به‌نظر می‌رسد که حتا رویاهایش نیز با دیوارهای سلول زندان گره خورده است.
او اخیرا به یکی از نگهبانان زندان گفته بود: «من دیشب خواب دیدم که کسی مرا اختطاف کرده و شما آمده و من را نجات دادید. و شما با آن‌ها جنگیدید و آن‌ها را شکست دادید». ذاکرالله با گفتن این حرف، کمر بند نگهبان زندان را می‌کشید تا به حرف‌هایش گوش دهد. لباس سفید این پسر ۹ ساله به‌دلیل عدم شست‌وشو، رنگ قهوه‌یی به‌خود گرفته و روی شلوار پاره‌پاره و کهنه‌اش آویزان است.
نگهبان که مردی قدبلند با ریش‌های نقره‌یی است و به‌خاطر رفتار خوبش با ده‌ها کودک زندان شناخته شده است، در پاسخ به ذاکرالله گفته بود: «حدس می‌زنم خواب خوبی است». ذاکرالله در حالی‌که به پای نگهبان چسپیده بود و هر دو می‌خندیدند، در پاسخ گفته بود: «و بعدش تو به ما انعام دادی».
این‌جا بخش زنانِ زندان ولایتی ننگرهار است، جایی‌که ۴۳ کودک با مادران‌شان زندانی شده‌اند و از آن‌میان ۲۵ تن آن‌ها در سنی قرار دارند که باید مکتب بروند.
در میان این کودکان، مینه، دختر ۱۱ ساله نیز با مادرش در زندان به‌سر می‌برد. مادر مینه، شیرین‌گل، قاتل زنجیره‌یی و محکوم به حبس ابد است. شیرین‌گل با گروگان گرفتن آزادی مینه به نفع خود، اجازه ‌نمی‌دهد که دخترش زندان را ترک کند.
همانند مینه و دیگران، ذاکرالله نیز احتمالا بیشتر دوران کودکی‌اش را در حبس با مادرش سپری می‌کند. او هم قربانی سیستمی است که به محکومین اجازه می‌دهد در مورد سرنوشت فرزندان‌ کوچک‌شان –کسانی‌که جای دیگری برای رفتن ندارند- تصمیم بگیرند.
نظرسنجی نیویورک تایمز در مورد زندان‌های افغانستان که از طریق مصاحبه‌هایی با مقامات زندان‌های ولایتی در ۳۳ ولایت کشور انجام شده، نشان می‌دهد که دست‌ِکم ۳۳۳ کودک با مادران‌شان در سراسر کشور زندانی هستند.
از این ۳۳۳ کودک، ۱۰۳ تن آن‌ها بیش از ۵ سال سن دارند، سنی‌ که در آن، آن‌ها واجدشرایط انتقال به یتیم‌خانه هستند. این رقم شامل کودکانی که به‌خاطر ارتکاب جرم از سوی خودشان در بازداشت به‌سر می‌برند، نمی‌شود.
بسیاری از این زنان افغان، به‌خاطر جرایمِ به‌اصطلاح اجتماعی پشت میله‌های زندان قرار گرفته‌اند. اغلب جرایمی که در بسیاری کشورها جرم/گناه شمرده نمی‌شوند؛ مانند فرار از خانه‌ی شوهر، زنا (یا صرفا متهم شدن به آن) و یا سرباززدن از رواج‌های ناپسند مانند ازدواج اجباری.
دنیس شیپرد جانسون، رییس دفتر ارتباطات، حمایت و مشارکت مدنی یونیسف، در این رابطه می‌گوید: «بسیاری از این زنان به‌خاطر جرایم اخلاقی زندانی شده‌اند. اغلب آن‌ها قربانیان ازدواج اجباری یا خشونت خانگی بوده‌اند».
در سال ۲۰۱۴، نیویورک‌ تایمز طی یک بازدید غیرمجاز و نادر از زندان زنانه‌ی بادام‌باغ در کابل –این زندان اکنون بسته شده است- دریافت که ۶۵ درصد زنان آن‌جا به‌خاطر اتهامات اخلاقی زندانی شده‌اند.
کودکانی که در پرونده‌های مادران‌شان گرفتار مانده‌اند، گزینه‌های اندکی دارند.
ظرفیت چهار یتیم‌خانه‌یی که کودکان بزرگ‌تر از ۵ سال -که مادران‌شان زندانی‌اند- را قبول می‌کنند، هم‌اکنون پر شده است. در این چهار یتیم‌خانه که به‌عنوان مراکز حمایت از کودکان شناخته می‌شوند، مجموعا ۳۶۵ کودک به‌سر می‌برد، که بسیاری آن‌ها بین ۵ تا ۱۸ سال سن دارند.
با این‌حال، از بسیاری مناطق کشور، به‌دلایل مختلف کودکان را به این یتیم‌خانه‌ها نمی‌فرستند. ننگرهار، ولایتی در شرق افغانستان که پنجمین شهر بزرگ کشور، جلال‌آباد را در خود جا داده است، یکی از این مناطق است.
به گفته‌ی ناجیه نسیم رییس سازمان زنان برای زنان، نهادی که برنامه‌ی یتیم‌خانه را پیش می‌برد، تلاش‌ها برای تشویق مقامات ولایتی به واردشدن در این برنامه موفقیت‌آمیز نبوده است.
به گفته‌ی دگروال محمدآصف، مسوول بخش زنانِ زندان ننگرهار، تا اوایل ماه دسامبر سال جاری، این زندان ۴۲ زن را همراه با ۴۳ کودک‌شان در خود جا داده، که از میان ۴۳ کودک، ۲۵ تن آن‌ها بالاتر از ۵ سال سن دارند.
بسیار از جاهای دیگر نیز کودکان زندانی دارند. به گفته‌ی سیف‌الرحمان اوریاخیل سرپرست سرپوسه، محبس بدنام کندهار -که اغلب به آن به‌عنوان اردوگاه سربازگیری طالبان دیده شده است- در این زندان ۲۲ کودک با مادران‌شان زندانی‌اند. رازمحمد سرپرست زندان ولایتی هلمند می‌گوید که در این زندان ۱۲ کودک –با مادران‌شان- به‌سر می‌برند. در ولایت هرات به گفته‌ی محمدقابل سیار، مسوول رسانه‌های زندان این ولایت، ۱۵۲ زن همراه با ۴۰ کودک که بسیاری آن‌ها بالاتر از ۵ سال سن دارند، زندانی‌اند.
حتا در کابل، که بزرگترین مرکز حمایت از کودکان را دارد، بخش زنانِ زندان پل‌چرخی ۵۳ کودک را در خود جا داده که ۲۵ تن آن‌ها بالاتر از ۵ سال سن دارند. وزارت داخله‌ی افغانستان، که مسوولیت اداره‌ی زندان‌های کشور را به‌عهده دارد، اخیرا درخواست نیویورک تایمز مبنی بر بازدید از زندان پل‌چرخی را رد کرد. (امسال بادام‌باغ، تنها زندان زنانه‌ی کابل بسته شد، و زندانیان آن به پل‌چرخی منتقل شدند).
جامعه‌ی بین‌المللی به‌رغم سرمایه‌گذاری سنگین تقریبا در هربخش از برنامه‌های کمک‌رسانی به افغانستان، آن‌طور که باید در مورد این مشکل خاص اعتراض یا دادخواهی نکرده‌ است. دولت‌های غربی، نهادهای بین‌المللی و دولت افغانستان شبکه‌ی محافظت و عملکرد اطفال را برای دادخواهی از جانب کودکان به‌طور عموم، ایجاد کرده‌اند.
بشیراحمد بشارت رییس این شبکه می‌گوید: «ما نیاز شدید به داشتن مراکز حمایتی بیشتر از این‌دست داریم. برای کودکانی که زندانی‌اند، یتیم‌خانه جای بهتری است. همان‌گونه که می‌بینید، آن‌ها در زندان با مجرمان بزرگ می‌شوند، از این جهت آن‌ها می‌آموزند که چگونه جنایت‌کار شوند. و وقتی که آن‌ها از زندان بیرون شوند، تهدیدی به جامعه خواهند بود».
اما دولت افغانستان منابع کافی‌یی برای گسترش برنامه‌ی مراکز حمایتی در اختیار ندارد و جامعه‌ی جهانی نیز علاقه‌ی چندانی به این موضوع نشان نداده است.
نجات اطفال (Save the Children) یکی از گروه‌های کمک‌رسان در افغانستان است که به‌عنوان یکی از حامیان شبکه‌ی محافظت و عملکرد اطفال CPAN فهرست شده است. لحن خانم مریم عطایی سخن‌گوی این گروه، که یکی از بزگترین گروه‌های کمک‌کننده‌ی فعال در افغانستان است، در پاسخ به ما تحقیرآمیز بود. او گفت: «ما واقعا به کودکانی که با مادران‌شان در زندان به‌سر می‌برند، کاری نداریم. ما هیچ نظر و گفتنی‌یی در این مورد نداریم. ما به این خاطر نمی‌خواهیم در این مورد حرف بزنیم که این مسأله به جنایت‌کاران مرتبط است، به مادرانی که در جنایت دخیل‌اند».
بسیاری از کشورها و حتا برخی از ایالات امریکا اجازه می‌دهند که بچه‌های بسیار کوچک با مادران‌شان در زندان بمانند. اما این مسأله معمولا فقط برای چند سال اول کودکان صدق می‌کند و نگه‌داشتن آن‌ها حتا پیش از رسیدن به پنج سالگی غیرمعمول است. ماندن در زندان پس از رسیدن به سن مکتب، از اتفاقات نادر است. قطع‌نامه‌ی مجمع عمومی سازمان ملل در سال ۲۰۱۰ سفارش کرده است که «تصمیم‌گیری در مورد نگه‌داشتن کودکان با مادران‌شان در زندان باید بر اساس بهترین منافع کودکان باشد» و «نباید با کودکانی که با مادران‌شان در زندان به‌سر می‌‌برند، به‌عنوان یک زندانی رفتار شود».
یونیسف نیز که حضور گسترده‌یی در افغانستان دارد و یکی دیگر از همکاران شبکه‌ی محافظت و عملکرد اطفال است، گفت که هیچ اطلاعاتی در مورد تعداد کودکانی که با مادران‌شان زندانی‌ شده‌اند، ندارد. اما خام شیپرد جانسون، یکی از مقامات یونیسف، می‌گوید که وضعیت این کودکان «حوزه‌ی نگرانی یونیسف در افغانستان و همچنین در سایر کشورها بوده است».
او پرسش‌ها در مورد این‌که چه کاری برای چنین کودکانی صورت گرفته است را به وحیدالله جهادی، مدیر پروژه‌ی قانون اطفال در وزارت عدلیه، ارجاع داد.
آقای وحیدالله جهادی گفت که زندانی‌کردن این کودکان اجتناب‌ناپذیر بوده است. او گفت: «زندان جایی برای نگه‌داشتن بچه‌ها نیست، اما گاهی اوقات ما گزینه‌ی دیگری نداریم. اگر مادری در زندان باشد، بچه‌هایش باید با او باشند».
امکانات برای کودکان بزگ‌تر در زندان‌های بزرگ‌سالان، ناکافی و اندک است. زندان ننگرهار یک اتاق درسی برای کودکانِ آن‌جا دارد، اما این صنف درسی روزانه فقط یک ساعت درس و آن‌هم تنها برای صنف سوم در نظر گرفته است. برعلاوه، به گفته‌ی دگروال آصف، صنف درسی این کودکان در ماه اخیر -آخرین ماه سال تحصیلی- به‌خاطر غیبت استاد به‌دلایل نامعلوم و نبود جایگزینی برای او، استادی نداشته است.
برای ذاکرالله، پسرکی که در زندان جلال‌آباد به‌سر می‌برد، احتمال این‌که شرایط وی بدون مداخله‌ی خارج از زندان تغییر کند، اندک است. او هم‌اکنون یک سال می‌شود که با مادرش، صدیقه، در زندان به‌سر می‌برد. صدیقه از معدود زنانی است که به‌خاطر جرایم اجتماعی زندانی نشده‌اند. صدیقه به جرم قتل، به ۱۶ سال زندان محکوم شده است. ذاکرالله پیش از ختم دوره‌ی محکومیت مادرش، ۱۸ ساله خواهد شد.
وضعیت ذاکرالله از بسیاری از کودکان زندانی پیچیده‌تر است. او هفته‌های خارج از زندان را در توقیف پدرش و داخل زندان را با مادرش سپری می‌کند.
صدیقه به‌خاطر به قتل رساندن خواهراندرِ ذاکرالله محکوم شده است.